افتخارنامه حیدریحملههای حیدری منظومه‌هایی هستند که درباره زندگانی پیامبر(ص) و مخصوصا نبردهای حضرت علی(ع) سروده شده است. افتخارنامه حیدری افتخارالعلماء صهبای آشتیانی یکی از مشهورترین حمله‌های حیدری است. فهرست مندرجات۲ - سراینده افتخارنامه حیدری ۳ - صهبا در نظر مجدالادباء ۴ - اشعار انتهای جلد اول ۵ - مدح برخی در اشعار صهبا ۶ - عنوان منظومه صهبا ۷ - موضوع افتخارنامه حیدری ۷.۱ - اوضاع علی در زمان پیامبر ۷.۲ - اوضاع علی بعد از پیامبر ۸ - مأخذ افتخارنامه حیدری ۹ - شمار ابیات ۱۰ - زمان شروع سرودن ۱۰.۱ - تأثر شاعر از شاهنامه فردوسی ۱۱ - زبان منظومه ۱۲ - قهرمانان در منظومه ۱۳ - ساقی‌نامه‌ها در منظومه ۱۴ - ویژگی‌های منظومه ۱۴.۱ - استواری اشعار تا پایان ۱۴.۲ - شکواییه‌ها ۱۵ - چاپ منظومه ۱۶ - منابع برای مطالعه بیشتر ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - معرفی افتخارنامه حیدریاین اثر با اینکه از نظر عنوان با حمله حیدری باذل مشهدی و راجی کرمانی مشابهت کامل ندارد، از حیث موضوع با آن دو یک‌‌سان است. ۲ - سراینده افتخارنامه حیدریسراینده منظومه، میرزا مصطفی افتخارالعلماء معروف به صهبای آشتیانی فرزند میرزا محمدحسن آشتیانی، مجتهد مشهور تهران در عهد ناصری، است. صهبا در ۱۳۲۷، در وقایع مشروطه در حرم شاه عبدالعظیم به قتل رسید. [۱]
آقابزرگ طهرانی، ج۲، ص۲۵۷.
[۲]
محمدعلی مدرس‌تبریزی، ریحانة‌الادب، تهران ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۴۸۰.
[۳]
مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش، ج۴، ص۱۰۱ـ۱۰۳.
۳ - صهبا در نظر مجدالادباءدر ستایش‌نامه منظومی که مجدالادباء، متخلص به ثریا، در آغاز منظومه آورده است، از وی به عمدة‌العلماء و از پدر وی با ستایش فراوان یاد کرده است. ۴ - اشعار انتهای جلد اولآنچه در انتهای جلد اول کتاب [۴]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی، ص۲۰۱ـ۲۰۲.
آمده، از آنِ صهبا نیست بلکه سروده‌های کاتب کتاب متخلص به صباست.
۵ - مدح برخی در اشعار صهبابا اینکه صهبای آشتیانی منظومه خود را به سفارش کسی نسروده، اما در مقدمه کتاب [۵]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی، ص۴ـ۵.
اشعاری در ستایش ناصرالدین شاه، ولیعهد او مظفرالدین میرزا و صدراعظم علی‌اصغر خان امین‌السلطان آورده و حتی امین‌السلطان را همچون سلطان محمود غزنوی مشوق خود دانسته است [۶]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، دیباچه مجدالادباء.
و این در حالی است که در چندین جای کتاب [۷]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی، ج۲، ص۲۴۳.
[۸]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۳۰.
از روزگار خود شکایت‌ها دارد.
۶ - عنوان منظومه صهباعنوان منظومه (افتخارنامه حیدری) در نخستین چاپ آن، به سال ۱۳۱۰، در دوره ناصرالدین شاه، دیده می‌شود. سراینده منظومه نیز از آن به نامه افتخار یاد کرده است. [۹]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۳۰.
۷ - موضوع افتخارنامه حیدریموضوع افتخارنامه حیدری نبردهای حضرت علی علیه‌السلام است که در دو بخش به شرح آنها پرداخته است: ۷.۱ - اوضاع علی در زمان پیامبربخش اول، نبردهای آن حضرت در زمان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه وآله‌وسلم که با تولد آن حضرت شروع می‌شود و با جانشینی وی به جای پیامبر پایان می‌یابد. ۷.۲ - اوضاع علی بعد از پیامبربخش دوم، با گفتگوی اهل مدینه در تعیین امام شروع می‌گردد و با شرح ماجرای کشته شدن سپاه خوارج در جنگ نهروان خاتمه می‌یابد. ظاهرا به همین سبب بوده است که آن را دنباله منظومه باذل مشهدی دانسته و از آن به عنوان جلد دوم حمله حیدری یاد کرده‌اند. [۱۰]
راجی کرمانی، حمله حیدری، ۱۳۸۳ش، چاپ طالبیان و مدبری، ج۱، ص۲۱.
۸ - مأخذ افتخارنامه حیدریمأخذی برای افتخارنامه حیدری ذکر نشده اما به نظر می‌رسد مطالب ناسخ التواریخ لسان‌الملک سپهر (متوفی ۱۲۹۸)، که در روزگار ناصرالدین شاه شهرت داشته، مأخذ اصلی صهبای آشتیانی در شرح نبردهای حضرت علی باشد. [۱۱]
دایرة‌المعارف فارسی، ذیل «افتخارنامه حیدری».
۹ - شمار ابیاتسراینده افتخارنامه تعداد ابیات آن را هجده هزار بیت ذکر کرده، [۱۲]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۳۰.
در حالی که مجدالادباء در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، تعداد ابیات آن را بیست هزار بیت دانسته است.
ظاهرا مجدالادباء خواسته است میان بیست سالگی شاعر و بیست هزار بیت تناسبی شاعرانه برقرار کند، اما افتخارنامه حیدری شامل هفده هزار بیت است. ۱۰ - زمان شروع سرودنصهبای آشتیانی بنابر اشاره خود، [۱۳]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۳۰.
[۱۴]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۳۲.
در بیست سالگی سرودن افتخارنامه حیدری را شروع کرده و آن را در شش ماه، در سال ۱۳۰۴ به پایان برده است. مجدالادباء در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته، مادّه تاریخ «انجام این نامه نامدار» را «زهی افتخار» (۱۳۰۴) ذکر کرده است.
با توجه به تعداد زیاد ابیات منظومه و اظهار تردید مجدالادباء در ذکر عبارت «شش ماه یا پنج»، [۱۵]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، دیباچه مجدالادباء.
به نظر می‌رسد گفتن این مدت کوتاه، نوعی اظهار قدرت در برابر باذل مشهدی و راجی کرمانی باشد که منظومه‌های خود را در طول چهل یا پنجاه سال سروده‌اند.
۱۰.۱ - تأثر شاعر از شاهنامه فردوسیافتخارنامه حیدری نیز همچون اسلاف خود (حمله حیدری باذل مشهدی و راجی کرمانی) به تأثر از شاهنامه فردوسی در بحر متقارب سروده شده و حتی شاعر در آغاز منظومه، [۱۶]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۱، ص۲۰.
از فردوسی استمداد جسته است.
۱۱ - زبان منظومهزبان منظومه نیز حماسی است و شاعر کوشش کرده است در حوزه واژگان و ترکیبات از نحوه بیان فردوسی پیروی کند. از این‌رو مثلا از الف اطلاق که از بازمانده‌های سبک خراسانی است، در کلماتی چون خنجرا و اندرا [۱۷]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۰۴.
[۱۸]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۲۹۳.
یا پیکرا و لشکرا [۱۹]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۰۶.
[۲۰]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۱۴.
استفاده کرده است.
۱۲ - قهرمانان در منظومهدر توصیف قهرمانان مذهبی نیز، وی از توصیف‌های حماسی شاهنامه تبعیت کرده است، اما لحن او نشان می‌دهد که جنبه دینی قهرمانان منظومه مذهبی خود را همواره در نظر داشته است. ۱۳ - ساقی‌نامه‌ها در منظومهصهبای آشتیانی نیز براساس آنچه در حمله‌های حیدری پیش از او مرسوم بوده، برای رفع یک‌نواختی حوادث، در چندین جای منظومه خود ساقی‌نامه‌هایی آورده و دلیل آوردن آنها را «تفریح دماغ و آرایش کتاب» ذکر کرده است. [۲۱]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۱، ص۵.
۱۴ - ویژگی‌های منظومهدر مجموع، چند ویژگی افتخارنامه حیدری را از حمله‌های حیدری متمایز می‌سازد. ۱۴.۱ - استواری اشعار تا پایاننخست آنکه، زبان شعر او برخلاف آنها به سستی نگراییده بلکه استوار و دارای فخامت حماسی است و حتی در برخی موارد، یادآور زبان شعرِ خداوندنامه فتحعلی‌خان صبا (متوفی ۱۲۳۸) است. هرچند آثار دیگری از صهبا در دست نیست، اما توانایی او در سرودن این منظومه نشان می‌دهد که وی شاعر متبحری بوده است. ۱۴.۲ - شکواییههادوم شکواییه‌های اوست. زمینه‌های اجتماعی شکواییه‌های او، که در جای‌جای منظومه دیده می‌شود و در آنها از ابنای روزگار شکوه شده، [۲۲]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۳۳۰.
[۲۳]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۲۴۳.
معلوم نیست، اما او در نهایت از ابنای روزگار به شاه پناه برده و از او استمداد جسته [۲۴]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۲، ص۲۴۴.
یا به امین‌السلطان امید بسته است. [۲۵]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، دیباچه مجدالادباء.
۱۵ - چاپ منظومهافتخارنامه حیدری را در ۱۳۱۰ کاتبی با تخلص «صبا»، در دو جلد به هم پیوسته کتابت کرده و اشعاری در ستایش ناصرالدین شاه، علی‌اصغرخان امین‌السلطان، صهبا و پدرش آورده است. [۲۶]
مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، ج۱، ص۲۰۲.
مقدمه‌ای منظوم از حیدرعلی مجدالادباء در آغاز کتاب قرار گرفته که در آن به ستایش خداوند، منقبت پیامبر، ستایش امیر مؤمنان، نعت صاحب الزمان، مدح میرزا محمدحسن شیرازی مرجع بزرگ شیعه که حکم او در واقعه تنباکو و لغو آن مشهور است، و میرزا محمدحسن آشتیانی و توصیف دانشمندیِ صهبای آشتیانی پرداخته است. کتاب افتخارنامه حیدری در همان سال کتابت (۱۳۱۰) به چاپ سنگی رسید [۲۷]
خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش، ج۱، ستون۴۲۵.
و چاپ حروفی آن، برخلاف نوشته گلچین معانی، [۲۸]
احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۷، بخش۱، ص۳۲۲.
با همان عنوان که در چاپ سنگی آمده است، به سعی و اهتمام محمدحسن علمی، بدون تاریخ بعدا انتشار یافت.
۱۶ - منابع برای مطالعه بیشتر• آقابزرگ طهرانی. • هرمان اته،تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی صادق رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ش. • مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش. • محمد دانشور، تاریخچه محله و مسجد خواجه خضر کرمان، کرمان ۱۳۷۵ش. • دایرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلام‌حسین مصاحب، تهران ۱۳۴۵ـ۱۳۷۴ش. • احمد دیوان‌بیگی، حدیقة الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش. • بمانعلی راجی کرمانی، حمله حیدری، چاپ یحیی طالبیان و محمود مدبری، کرمان ۱۳۸۳ش. • بمانعلی راجی کرمانی، گزیده حمله حیدری: بزرگترین حماسه مذهبی، تحقیق و گزینش حسین بهزادی اندوه‌جردی، تهران ۱۳۷۰ش. • بمانعلی راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، چاپ رضا اشرف‌‌زاده، (مشهد ۱۳۷۷ش). • محمدعلی‌بن عبدالوهاب شهلای یزدی، تذکره شبستان، چاپ اکبر قلم‌سیاه، تهران ۱۳۷۹ش. • محمدرضا صرفی، «محتوا، ساختار و زبان حمله حیدری»، در خلاصه مقالات همایش بزرگداشت ملابمانعلی راجی کرمانی: (۲۳ـ۲۲ مهرماه ۱۳۷۷، کرمان)، به کوشش وحید پورنادری، کرمان ?(۱۳۷۷ش). • ذبیح الله صفا، حماسه‌سرایی در ایران، تهران ۱۳۶۳ش. • مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی. • محمد قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش. • احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۷، بخش۱، مشهد ۱۳۴۶ش. • محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ش. • خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش. • محمدعلی‌بن محمدباقر وامق یزدی، تذکره میکده، به کوشش حسین مسرت، (تهران) ۱۳۷۱ش. • رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۸۲ش. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حمله حیدری»، شماره۶۵۶۲. |